Czetwertyński-Światopełk Stefan (1577–1655), podkomorzy bracławski, nominat kasztelan czernihowski. Syn Jacka, horodniczego pińskiego, i Katarzyny Bokiejówny, był właściwym protoplastą młodszej linii Cz-ich na Nowej Czetwertni, ugruntował jej znaczenie majątkowe i polityczne w pierwszej połowie w. XVII. Początkowo rozwinął działalność w woj. wołyńskim, gdzie posiadał gniazdo rodowe N. Czetwertnię i stosunki, tak przez pierwszą żonę, Annę Bokiej, córkę Gabriela, sędziego łuckiego († 1612), jak i męża stryjeczno-stryjecznej siostry, Janusza ks. Zbaraskiego. W l. 1610 i 1615 był poborcą wołyńskim, a nast. deputatem na trybunał skarbowy 1619. Ożeniony powtórnie z Anną Mikulińską, wziął za nią część dóbr żywotowskich w woj. bracławskim; o resztę ich procesował się długo, nabywszy pretensje od stryjecznego rodzeństwa, ze Zbaraskimi a po ich wymarciu (1631) z Wiśniowieckimi. Po śmierci Mikulińskiej (1639) pojął za żonę Katarzynę Leśniewską (1640), wdowę po Hieronimie Charlęskim, star. kaniowskim. Drogą komplanacji z Januszem ks. Wiśniowieckim został właścicielem Żywotowa, Kitajgrodu, Komargrodu i szeregu wsi, od Ostafiego Szaszkiewicza nabył dobra Kośnica (1628), wreszcie od Szklińskiego Włodzimierzec na Polesiu wołyńskim. Równocześnie kolonizował pustkowia, w widłach Batoha i Batożka »posadził« miasteczko Czetwertynówkę. W ten sposób dźwignął niebywale świetność rodu, a zdobyte środki pozwoliły mu na odegranie wybitnej roli politycznej i wojskowej. Jako polityk reprezentował kierunek prawosławno-konserwatywny, był przeciwnikiem unii rel. i zaciętym wrogiem jezuitów. To przeszkadzało mu w osiągnięciu znaczniejszych godności. Jako pułkownik wojsk król. od wczesnej młodości brał udział w potrzebach wojennych. W r. 1620 gościł w Żywotowie patriarchę jerozolimskiego Teofana, który wyświęcił tu biskupa prawosł. Ipolitowicza Mielickiego, i stąd wydał do Kozaków list z wezwaniem, by się stawili do walki z Turcją. Cz., jako przyjaciel hetmana Konaszewicza Sahajdacznego, przyczynił się bardzo do udziału Kozaków po stronie Rzplitej w wojnie chocimskiej, w dowód których to zasług został 1621 chorążym, a 1625 podkomorzym bracławskim. Uczestniczył następnie w wojnie ze Szwedami, w której zginął pod Kirszborgiem jego syn Aleksander. Jednak głównie pilnował wschodniej rubieży Rzplitej: w Żywotowie trzymał do 500 żołnierzy, na których czele ucierał się z Tatarami, a w pocz. r. 1626 przyczynił się decydująco do ich pogromu pod Haliczem 20 II, w której to bitwie syn Cz-go Mikołaj wziął licznych jeńców i łupy. Ze wstąpieniem na tron Władysława IV otwarła się dlań droga do godności senatorskiej, której jednak długo nie otrzymywał wskutek zabiegów jezuitów. To jeszcze bardziej umacniało Cz-go w jego stanowisku antyunijnym, a łączyło z prawosławiem. Dn. 25 II 1647 uczestniczył w Kijowie w obiorze Sylwestra Kossowa na metropolię; reprezentował wówczas kierunek ugodowy. Kasztelanię czernihowską zyskał w r. 1665, ale nie objąwszy jej umarł tegoż roku. Cz. wiernie stał wraz z synami przy Janie Kazimierzu jako dowódca pospolitego ruszenia woj. bracławskiego. Ponieważ nie uległ namowom Chmielnickiego, Kozacy zamordowali w Tulczynie syna Cz-go, Janusza, i zrównali z ziemią Żywotów, tak że szukał schronienia we Włodzimiercu.
Niesiecki; Boniecki; Uruski; Kossakowski St. K., Monografie, W. 1859, I; Wolff, Senatorowie; tenże, Kniaziowie; Iwanowski E., Rozmowy o polskiej koronie, Kr. 1873, I 517–20; Rulikowski E., Art. o Żywotowie, Słow. geogr. XIV; Jabłonowski Al., Źródła dziejowe XX 116, 127–9, 136, XXII 602, 717, 724–7; tenże, Z dziejów Ukrainy Kij. 1912, 137–8.
Julian Nieć